Pagina
Wat is een psychose?
Voltooingsvoorwaarden
2.2.1 De definitie van psychose
Wanneer je de definitie van ‘psychose’ opzoekt, kom je op verschillende zaken uit. De Van Dale spreekt van een ziekelijke gemoedstoestand terwijl andere bronnen spreken van een toestand waarbij iemand zijn grip op de realiteit kwijt is. Maar wat betekent dit nu juist concreet? Een psychose is een psychische ervaring die heel je wereld op zijn kop zet. Het is een toestand waarin je het gevoel krijgt dat de werkelijkheid niet meer klopt, waardoor je de voeling er ook mee verliest. Alles wat je toen altijd hebt aangenomen als waar, is opeens helemaal niet meer zo vanzelfsprekend. Net als films een script hebben, kan je een psychose beschouwen als het script van het leven dat plots helemaal geen steek meer houdt waardoor je er niks meer van snapt (Stijn Vanheule, 2022). In een poging toch logica te vinden in de plots vreemd geworden wereld, kunnen twee eigenaarde zaken plaatsvinden: hallucinaties en wanen. Beide verschijnselen zijn typisch voor psychose maar hoeven niet beide aanwezig te zijn om van een psychose te spreken. De psychotische persoon probeert aan de hand van hallucinaties en wanen betekenis te geven aan zijn wereld. Dit heeft uiteraard gevolgen op je denken, je voelen, je gedrag en uiteindelijk ook je relaties. Dat een psychose een heel intense en vaak nare ervaring kan zijn, is dus zacht uitgedrukt.
2.2.2 De symptomen van psychose
Zoals je waarschijnlijk uit voorgaande tekst kon afleiden, dient er voldaan te worden aan een aantal kenmerken om van een psychose te kunnen spreken. De verscheidene typerende kenmerken van psychose worden onderverdeeld in twee grote categorieën: Positieve symptomen en negatieve symptomen. De termen ‘positieve symptomen’ en ‘negatieve symptomen’ hebben, in tegenstelling tot wat men zou kunnen denken, niets te maken met ‘goed’ of ‘slecht’. Positieve symptomen slaan op de verschijnselen die toegevoegd worden aan je normaal functioneren, zoals wanen en hallucinaties. Negatieve symptomen verwijzen dan weer naar bepaalde ‘normale’ functies die afgenomen zijn. Laten we beginnen bij de positieve symptomen.
Het meest centrale kenmerk van een psychose is de aanwezigheid van een verstoord contact met de werkelijkheid. Hoewel ze de voeling met de realiteit niet volledig kwijt zijn, is het voor psychotische individuen zo dat de werkelijkheid opeens plots nergens meer op slaat. Omdat ze alle houvast kwijt raken, krijgt de buitenwereld meteen ook een erg onheilspellend karakter. Daardoor ervaren mensen tijdens een psychose ontzettend veel spanning en angst. Ze worden geconfronteerd met een wereld die totaal vervreemd aanvoelt. In een poging hieraan te remediëren zal de menselijke geest drastische maatregelen nemen en zelf proberen een logica te vinden in de buitenwereld aan de hand van wanen en hallucinaties. Dit verstoorde contact met de werkelijkheid, zal eveneens een invloed hebben op het gedrag en de communicatie van de persoon. De omgeving die deze veranderingen opmerkt, snapt er op dat moment natuurlijk helemaal niets van: Wat is er toch aan de hand? Familieleden, vrienden, of hulpverleners die dan met de grootste moeite pogen de psychotische persoon terug tot de realiteit te brengen, zullen vaak tot de constatatie komen dat dergelijke pogingen meestal helaas tevergeefs zijn.
Naast een verstoord contact met de realiteit, is één van de meest bekende en beruchte symptomen van psychose de hallucinatie. Maar wat is een hallucinatie precies? Om te kunnen begrijpen wat een hallucinatie is, is het belangrijk eerst onze ‘normale’ informatieverwerkingsprocessen onder de loep te nemen.
Dag in, dag uit maken we gebruik van onze zintuigen om de wereld rondom ons waar te nemen. De vele prikkels uit de omgeving vinden vervolgens hun weg naar de hersenen, waar via een selectieprocedure wordt bepaald welke prikkels doorstromen naar ons bewustzijn en welke niet. Zo wordt geselecteerd welke prikkels ons opvallen, en welke genegeerd worden. Op die manier worden we zaken gewaar en proberen we betekenis te geven aan de wereld en onze ervaringen. Hoewel dit voor velen onder ons haast een vanzelfsprekendheid is, is dit lang niet voor iedereen het geval. Bij sommige mensen loopt dit proces namelijk helemaal de mist in. Op dat moment kunnen we spreken van een hallucinatie.
Wanneer mensen hallucineren vindt dit waarnemingsproces namelijk niet adequaat plaats. Het is alsof de hersenen op hol slaan, waardoor mensen prikkels beginnen waar te nemen die anderen niet kunnen waarnemen. Plotseling kan iemand dan dingen zien, ruiken, voelen, horen of zelfs proeven die er in werkelijkheid eigenlijk niet zijn. Zelfs je eigen gedachten kunnen op de stem van iemand anders beginnen lijken. Bovendien neemt iemand die hallucineert zijn waarneming voor onvervalst aan. Wie dan probeert deze persoon duidelijk te maken dat deze waarnemingen niet ‘echt’ zijn, zal zeer vaak stuiten op een paar fronsende wenkbrauwen. Kritiek wordt op dat moment, hoewel soms goed bedoeld, door de persoon niet geduld. Deze hallucinaties kunnen immers op zich al enorm beangstigend zijn. Beeld je nu in dat anderen jouw beleving in twijfel proberen te trekken. De kans dat je je dat onbegrepen voelt en de indruk hebt dat je niet serieus genomen wordt, is dan wel heel groot.
In het algemeen onderscheiden we vijf verschillende soorten hallucinaties die elk betrekking hebben op één van onze zintuigen.
- Auditieve hallucinaties: Stemmen, gezoem, gebrom,…
- Visuele hallucinaties: Schimmen, mensen, beestjes,…
- Tactiele hallucinaties: Beestjes op of onder de huid voelen,…
- Olfactorische hallucinaties: Geur van natte hond, een vervelende stank,…
- Gustatoire hallucinaties: Vreemde of vieze smaak in de mond zoals braaksel, uitwerpselen,…
Een tweede bekende symptoom van een psychose is de waan. Anders dan bij hallucinaties, nemen mensen in een waan meestal wel dezelfde gebeurtenissen, prikkels en ervaringen waar als mensen zonder een waan. Bij een waan is het namelijk zo dat de waarnemingen op zich wel stroken met de realiteit, maar dat de ideeën of overtuigingen die iemand heeft over deze waarnemingen helemaal niet kloppen. Bovendien worden overal en in alles ook nog eens tekens gezien die deze onlogische overtuigingen bevestigen. Doodnormale gebeurtenissen kunnen inderdaad plots een heel andere of speciale betekenis krijgen. Dat de omgeving de gedachten en overtuigingen van de psychotische persoon vergezocht of irrationeel vindt, maakt dan helemaal niets uit. Voor de psychotische persoon voelen de tekens, gedachten en overtuigingen als logisch en werkelijk aan.
Welke gedachten iemand heeft of welk gedrag iemand juist stelt, is afhankelijk van het type waan waar iemand aan lijdt. Zo onderscheiden we een achttal wanen:
- Betrekkingswaan: Het gevoel hebben dat gebeurtenissen, voorwerpen, andere mensen,… een speciale betekenis hebben voor jou. Zo kunnen mensen bijvoorbeeld het idee hebben dat TV of radio speciale boodschappen uitzenden naar hen.
- Achtervolgingswaan: Zich lastiggevallen, achtervolgd of bedreigd voelen. Mensen kunnen dan het gevoel hebben dat ze in de gaten gehouden worden, dat men hun gedachten kan lezen of dat er complotten gesmeed worden tegen hen.
- Jaloersheidwaan: Ervan overtuigd zijn dat je partner je bedriegt.
- Schuldwaan: Ervan overtuigd zijn dat je gestraft wordt voor zonden of ernstig wangedrag
- Liefdeswaan: Ervan overtuigd zijn dat iemand verliefd is op jou. Een zeer typerend gedrag voor deze waan is wat wij omschrijven als ‘stalking’.
- Vergiftigingswaan: Denken vergiftigd te worden. Zeer vaak zullen deze mensen hierdoor uit angst voedsel of drank weigeren.
- Grootheidswaan: Zichzelf overschatten op vlak van vermogen, lichamelijke of geestelijke eigenschappen, maatschappelijke positie,… Je hebt dan het gevoel een zeer belangrijke persoon te zijn, zoals God of de redder van het universum, en dat je een belangrijke taak te volbrengen hebt.
- Somatische waan: Denken dat er iets grondig mis is met je lichaamsfuncties.
Hoewel wanen grofweg onderverdeeld kunnen worden in acht verschillende groepen, is het belangrijk aan te geven dat wanen een hoogstpersoonlijk gegeven zijn. De ene waan is de andere niet, en iedere waan heeft een bijzondere link met het de zaken die de psychotische persoon ervaart.
Bij mensen met een psychose kan er eveneens vaak heel wat verwardheid en desorganisatie opgemerkt worden. Vooral voor de omgeving is deze verwardheid duidelijk. Zo hebben psychotische mensen de neiging om zeer chaotische en onlogische denkprocessen te volgen. In gesprek vertaalt dit zich meestal naar het springen van de hak op de tak en het maken van onlogische gedachtesprongen. De ene zin is nog niet afgemaakt, dat er al een andere zin gestart is. Voor de ander is dit gesprek heel moeilijk te volgen. Vaak weet de gesprekspartner op den duur zelfs helemaal niet meer waar het gesprek over gaat. Hoewel voor de persoon met een psychose zijn/haar overgangen namelijk zeer logisch zijn, wordt de ander geconfronteerd met een warboel aan gedachtegangen en onafgemaakte onderwerpen. Dit komt omdat je tijdens een psychose constant met verschillende dingen tegelijkertijd bezig bent. Daardoor wordt het erg moeilijk om een onderwerp, een zin zelfs een gedachte af te maken. Soms wordt zelfs helemaal vergeten waar ze juist mee bezig waren.
Enkele voorbeelden:
- “Ik hoor de stem van Obama”
- “Ik communiceer met de maffia via een chip in mijn hoofd”
- “Ik hoor alle mensen op straat naar me fluiten”
- “Ik hoor stemmen die anderen niet horen”
- “Er zitten beestjes in mijn lichaam”
- “Ik ruik vaak dingen die anderen niet ruiken”
- “De nieuwsanker praat iedere avond over mij”
- “Dat lied op de radio was voor mij bedoeld”
- “Mensen snappen het niet”
- …
Wie denkt aan psychose, denkt in eerste instantie aan hallucinaties, wanen en algemeen vreemd gedrag. Toch is psychose meer dan deze zaken alleen. Bij psychose spreken we namelijk over zowel positieve als negatieve symptomen. In tegenstelling tot wat je zou verwachten, zijn het niet altijd de positieve symptomen waar mensen het meeste last van hebben. De negatieve symptomen in het bijzonder kunnen ook heel wat lijdensdruk veroorzaken. De negatieve symptomen die we bij een psychose kunnen opmerken zijn de volgende:
- Affectvervlakking: Emotionele afstand, verlies van gevoel
- Apathie: Gebrek aan energie, initiatief, interesse en motivatie
- Sociaal isolement: Vermijden van gezelschap, verminderd interesse in sociaal contact/omgeving, grote behoefte alleen te zijn
- Concentratieproblemen: Verminderde aandacht en concentratieproblemen
- Plezierverlies: Verlies vermogen plezier te hebben
- Alogie: Spraak- en gedachtenarmoede, weinig ideeën, vastklampen aan beperkt aantal onderwerpen
Deze symptomen kunnen erg gelijkend zijn aan de symptomen van een depressieve stoornis.
Enkele voorbeelden:
- “Ik vind het moeilijk mijn emoties te tonen”
- “Ik wil liever alleen zijn”
- “Ik heb geen behoefte meer aan anderen”
- “Ik heb geen energie”
- “Ik voel me lusteloos”
- “Ik voel me futloos”
- “Ik voel weinig emoties”
- “Ik kan dingen niet goed volhouden”
- “Ik vind het moeilijk geconcentreerd te blijven op iets”
- “Ik voel me vermoeid”
- …
Naast positieve en negatieve symptomen, kan ook een verandering opgemerkt worden op cognitief vlak. Wanneer je in een psychose zit, komen elk moment van de dag heel wat prikkels op je af. Bovendien hebben al deze prikkels een speciale betekenis voor jou. Logischerwijs neemt deze verstoorde prikkelverwerking heel wat cognitieve ruimte in. Dit maakt dat er onvoldoende ruimte overblijft voor andere belangrijke cognitieve functies zoals ons geheugen, concentratie en planning. Alles staat in het teken van de wanen en/of de hallucinaties, waardoor mensen in een psychose er plots helemaal niet meer in slagen dagdagelijkse taken tot een goed einde te brengen. Het organiseren van een meeting, het nakomen van afspraken, het onthouden van je boodschappenlijst of studeren voor een examen? Deze zaken worden tijdens een psychose quasi onmogelijk. Dit tot grote ergernis van familieleden, vrienden en hulpverleners, die met de grootste moeite proberen het leven van de persoon op orde te houden.
Enkele voorbeelden:
- “Ik kan me niet concentreren”
- “Ik kan die afspraak niet plannen”
- “Ik kan mijn plannen niet uitvoeren”
- “Mijn hoofd is een warboel”
- “Ik vergeet heel veel”
- ...
Een psychose gaat eveneens gepaard met het ervaren van heel wat intense gevoelens. Zo voelen mensen zich in een psychose bij momenten angstig, kwaad, of euforisch. Op andere momenten treedt dan weer een ernstige affectvervlakking op waarbij de persoon zich hoofdzakelijk leeg voelt. Daarnaast kan de persoon ook heel wat negatieve gevoelens ervaren omwille van de situatie waarin hij/zij zich bevindt. Zo kunnen mensen in een psychose ook erg schamen om wat ze meemaken of het gevoel krijgen dat het nooit meer zal beter worden. Ze voelen zich uitzichtloos en wanhopig.
Enkele voorbeelden:
- “Ik ben bang”
- “Ik voel me verdrietig”
- “Ik voel helemaal niets”
- “Wat moeten mijn ouders wel niet denken van mij?”
- “Ik voel me nooit op mijn gemak”
- “Ik voel me geweldig”
- ...
Mensen met een psychose hebben zeer vaak geen ziekte-inzicht. Hierdoor kunnen ze ook moeilijk erkennen dat ze een aandoening hebben en dat de klachten die ze ervaren hieraan gelinkt zijn. Proberen over te brengen dat er zelfs een behandeling voor bestaat, is beslist geen gemakkelijke zaak. Zij blijven van hun gezondheid overtuigd, desondanks wat hun omgeving ook mag zeggen. Uit dit gebrek aan ziekte-inzicht volgt overigens ook zeer vaak een bepaalde achterdocht. De persoon is zich niet bewust van de aanwezigheid van de psychose. Als iemand hen dan probeert duidelijk te maken dat er misschien wel eens iets aan de hand zou kunnen zijn, wordt dit vaak als zeer bedreigend ervaren. Voor de psychoticus kan de bezorgde naaste dan plots deel beginnen uitmaken van een zogenaamd complot om hen voor gek te verklaren en op te sluiten. Niet verwonderlijk heeft dit ook een effect op de therapietrouw. Consequent medicatie innemen is voor mensen met een psychose zeer moeilijk. Waarom zou je namelijk medicatie innemen louter omdat iemand zegt dat je dit moet doen? Voor hen is er namelijk geen sprake van een ziekte of aandoening. Als we dit zo bekijken is het eigenlijk niet zo vreemd dat ze niet bereid zijn medicatie in te nemen of therapie te volgen.
Ernstige gevolgen op dagdagelijks functioneren
De aanwezigheid van al deze verschillende symptomen maakt deelnemen aan het dagdagelijks leven een flink stuk lastiger. Zaken als hallucinaties, wanen, concentratieproblemen en depressieve klachten vormen ontzettend grote obstakels voor de cliënt. Daardoor slagen psychosegevoelige mensen er vaak niet of onvoldoende in te voldoen aan de erg hoge verwachtingen van onze maatschappij. Wanneer je akelige dingen hoort of er van overtuigd bent dat je achterna gezeten wordt door de maffia, is je best doen op school of op het werk, of zelfs maar gewoon een douche nemen, natuurlijk het laatste waar je aan denkt. Ze haken af van hun studies, beginnen problemen te ervaren op het werk, en ook op sociaal vlak beginnen vrienden en kennissen zich vragen te stellen. Daardoor komen psychosegevoelige mensen erg vaak in isolatie terecht, waardoor ze alleen oog in oog komen te staan met de psychotische symptomen. Dit kan soms zodanige proporties aannemen dat mensen hun toevlucht zoeken in middelen, in een poging de hallucinaties of razende gedachten aan banden te leggen. In sommige gevallen komen mensen in een psychose zelfs in contact met het gerecht. Meestal vanwege het gevaar dat ze voor zichzelf vormen of omdat ze sociaal onaangepast gedrag vertonen. In de minderheid van de gevallen vormen ze een gevaar voor anderen. In ieder geval resulteert een contact met het gerecht erg vaak in een hospitalisatie of gedwongen opname. Zoals je ziet kunnen psychotische symptomen een erg grote invloed hebben op de verschillende levensdomeinen van een individu.
Samenvattend
|
Een psychose is… |
|
|
Positieve symptomen = ongewone gedachten en waarnemingen |
Negatieve symptomen = vermindering van sociaal contact en energie |
|
Cognitieve symptomen = Desorganisatie in denken en spreken |
Affectieve symptomen = Desorganisatie in emoties en stemming |
|
Anosognosie |
|
|
… een totaal overspoelende persoonlijke ervaring. |
|
2.2.3 Wat gebeurt er tijdens een psychose?
Een psychose is een totaal overspoelende ervaring. Het heeft een impact op hoe je denkt, hoe je je voelt en hoe je je gedraagt. Wetenschappers proberen reeds vele jaren het mechanisme achter de psychotische symptomen te achterhalen. Hoewel een psychose absoluut niet gereduceerd mag worden tot het louter biologische, lijkt een welbepaalde neurotransmitter toch een belangrijke rol te spelen bij het ontstaan en vooral het beloop van heel wat van de psychotische symptomen. De neurotransmitter in kwestie is dopamine.
Dopamine is een neurotransmitter. Dat is een stofje dat in de hersenen die signalen doorgeeft van de ene hersencel naar de andere. Het meest kenmerkende aan dopamine is dat het fungeert als een soort volumeknop of vergrootglas. Dopamine speelt namelijk een rol in het bepalen van welke prikkels uit onze omgeving belangrijk zijn en welke niet. De prikkels die volgens het dopaminesysteem als belangrijk geacht worden, zullen doorsijpelen naar ons bewustzijn waardoor onze aandacht erop gevestigd kan worden. Onbelangrijke prikkels worden dan weggefilterd. Wat wordt geselecteerd en wat niet, wordt meestal bepaald door welke betekenis de prikkel voor ons heeft. Dit is de reden waarom we ons heel erg kunnen focussen op onze cursus wanneer we willen slagen voor een examen, en waarom we maar één persoon in gedachten hebben wanneer we tot over onze oren verliefd zijn. Dingen zoals een luide knal of de geur van vuur, zullen eveneens meteen onze aandacht trekken aangezien ze een potentieel gevaar kunnen betekenen. Andere onbelangrijke prikkels, zoals het feit dat je een ring draagt of op een stoel zit, zullen niet permanent in je bewustzijn blijven hangen. Omdat deze prikkels niet bepaald betekenisvol zijn voor ons, zou blijvend onze aandacht hierop vestigen namelijk alleen maar zorgen voor cognitieve overbelasting. Aan de hand van dit mechanisme wordt onze omgeving ingedeeld in verschillende categorieën, waardoor dopamine meteen ook een rol speelt in de betekenisgeving van onze waarnemingen.
Een teveel…
Hoewel onderzoek dit onmogelijk met zekerheid kan zeggen, lijkt er bij psychose iets mis te lopen binnen dit dopaminesysteem. Zo kan vastgesteld worden dat er in het centrale deel van de hersenen te veel dopamine wordt aangemaakt. Dit heeft als gevolg dat de hersenen veel meer zaken als belangrijk zullen markeren dan gemiddeld. In plaats van een selectieve hoeveelheid aan prikkels, wordt plots een heleboel gezien belangrijk. Een handige vergelijking om dit toe te lichten is die van de markeerstift. Wanneer je met een markeerstift aan de slag gaat in een tekst, zul je meestal slechts een beperkt aantal woorden aanduiden die volgens jou belangrijk zijn. Beeld je nu in dat je naast die belangrijke woorden, ook nog een heleboel andere willekeurige en onbelangrijke woorden aanduidt. Dat is wat er gebeurt bij een psychose. Daarbovenop proberen de overprikkelde hersenen in een wanhopige poging tot orde ook nog eens een verband te vinden tussen al deze willekeurige prikkels. Je probeert wijs te raken uit alle zaken die je aandacht trekken, waardoor soms ongewone verbanden worden gelegd. Door een op hol geslagen dopaminesysteem gecombineerd met de neiging van de hersenen om verbanden te zoeken, kunnen wanen en hallucinaties ontstaan.
Een tekort…
In het frontale deel van de hersenen er lijkt dan weer een tekort aan dopamine te zijn. Ook dit heeft verregaande gevolgen voor het functioneren. Het frontale deel van onze hersenen is namelijk verantwoordelijk voor heel wat belangrijke cognitieve, emotionele en motivationele processen. Zo hebben we met andere woorden voldoende dopamine nodig om plannen te kunnen maken, onze impulsen te kunnen beheersen en onszelf te kunnen concentreren. Dit verklaart waarom mensen die in een psychose zitten vaak heel wat concentratie- en geheugenproblemen ervaren. Daar bovenop zorgt een tekort aan dopamine ook voor uitvoeringsproblemen. Concreet wil dit zeggen dat het plannen en organiseren van zaken plots een pak lastiger wordt dan voordien. Daarbij kan er ook vaak een ernstig energiegebrek vastgesteld worden. De combinatie van dit alles zorgt voor heel wat belemmeringen in het functioneren. Administratie wordt aan de kant geschoven, men komt er niet meer toe de huur te betalen en belangrijke afspraken worden zo vergeten. De verhoogde prikkelbaarheid zorgt er dan weer voor dat mensen in een psychose erg impulsief uit de hoek kunnen komen. Elke prikkel wordt opgemerkt, elke prikkel is ook belangrijk en op elke prikkel zal gereageerd worden. Ook op emotioneel vlak treden er veranderingen op: Mensen zijn in een psychose plots emotioneel ontremd of net zeer afgevlakt. Dit alles heeft, net als de wanen en hallucinaties, te maken met een verstoord dopamine-evenwicht.
Laatste wijziging: Friday, 6 January 2023, 15:22
